Ar rakgerioù

Laket ouzhpenn d'an 29/09/2019 : un notenn diwar-benn ad-.

Implij ar rakgerioù n'en deus ket paouezet da goazhañ a-hed ar c'hantvedoù. Kement-se en devoa remerket Jul Gros en e levr Le Style populaire (1984, p.369) :

« Le vieux-breton possédait de nombreux préfixes dont beaucoup sont tombés en désuétude en ce sens que la langue parlée ne s'en sert plus pour former de nouveaux mots. »

War al lec'hienn Arbres, pennad Rakgerioù, e kaver listennad ar rakgerioù brezhonek. Arriet a raer tost da 150 rakger etretout.

En hom brezhoneg e kaver bepred roudoù deus ar rakgerioù kozh, skornet e gerioù zo : boullboazh, daremprediñ, embann, garlostenn, kinglañv, minc'hoarzh, morlivet, treuzyeot, tourlonkañ, dreist-par...

Evit ar pezh a sell an implij dioute e notenne Jul Gros kement-se (idem. p.369) :

« Seuls les préfixes suivants sont encore vivants et productifs en TP : ad-, dam-, di-, dis-, diz-, droug-, hanter-, nevez-, peur-. »

Kemer a rae paotr Tredraezh-Lokemo skwer ar rakger hogoz-. Hervezañ e vije implijet betek 1914, hag aet er-maez ar c'hiz war-lerc'h (idem, p.380). E blas zo bet kemeret gant ar ger amprestet diwar ar galleg kazi. Sell aze skwerioù klevet ganimp :

an ti zo arri kazi kouezhet

hanter-kant vloaz zo 'meus kazi kuitaet ar skol

soup zo aze dija, evel-se 'h eo kazi prest koan

Ar memes hent a heuilh ar rakgerioù dam- ha drouk-. En deiz-a-herie e vezont klevet e gerioù skornet (damoadoù, droukchañs...), met ne servijont ket ken da sevel gerioù nevez :

damoadoù ma zad

an hini 'neus droukchañs, feiz...

E-se, diwar listenn Jul Gros ne vana ket nemet ar re-mañ a vez implijet c'hoazh : ad-, di-, hanter-, nevez-, peur-. D'ar re seoù e c'haller adouilhañ kozh- ha kaoc'h- avat, hag a glever ur wech an amzer.

1. Ad-

Servijet a ra da lâret e tremen div wech an ober. Stank stank eo an implij anezhañ en hom brezhoneg, dreist-holl a-raok ar verboù. Deus kement verb zo e c'hallfe bezañ staget en gwirionez : aduhelaat, adskeiñ, adlakaat, adkemer, adtreuziñ, adsevel, adesae, adlabourat, addigor, adtorriñ, adkouezhañ...

Asambles gant anvioù-kadarn e kaver anezhañ ivez, met seblantout a ra ar gerioù-se bezañ skornetoc'h : adgroñch, adkoan, adverenn, adlein, adbugale-vihan...

Degouezhet a ra un dra kurius a-walc’h pa eo kat ar rakger ad- da vezañ lakaet dirak an anaforenn en em :

goude ad-en em reunisañ a vez start : goudé had nõn réunisã vé start

ad-en em gavet eo : hadnõn gad ê

Ar c'hemmadur dre-vlotaat war-e-lerc'h a seblant bezañ ral. Gortozet e vez evit ar gerioù en g-, gw-, m- ha b-. Sell aze ar stummoù hag a glever en hom brezhoneg koulskoude :

kemmadur g-c'h : adc'houli
met : adgelven, adglask, adgoulet, adgraet, adgolo, adgloaziañ, adglazañ

kemmadur gw-w : Ø
met : adgwerzhet, adgwalc'het, adgwelet, adgwasket

kemmadur b-v : advoutañ, adverviñ
met : adbatiset, adbrañchañ, adboutet, adbet, adbegañ, adbourjonniñ

kemmadur m-v : advont, advontañ, advanan, advuzuriñ
met : admesket, admasonet, admemoret, admenajet, admont, admontet, admalet, admanet

Kement ha lâret eo luziet an traoù aze, gant un toulladig a verboù kemmet a-wechoù, digemmet gwechoù all. Dre vras e c'haller lâret memestra eo techet ar c'hemmadur war-lerc'h ad- da vont a-raok en hom brezhoneg.

Pa ne vez ket a gemmadur dre vlotaat e vez klevet ur sandhi alies (adglask : hatklask).

D'achuiñ zo d'ober notenniñ e vez klevet [hat] en Treger, gant un [h] c'hwezhet da vat.

2. Di-

Implijet e vez da sevel gerioù-kontrol. An implij anezhañ zo stank, met na vez ket savet nemeur a c'herioù nevez diwarnañ en eur-a-herie.

Staget e vez deus verboù
treiñ ➜ dizreiñ
machinañ ➜ divachinañ
laezhañ ➜ dilaezhañ

Deus anvioù-gwan :
skuizh ➜ diskuizh
golo ➜ dizolo

Ha deus anvioù-kadarn :
heol ➜ disheol
glav ➜ disc'hlav
truez ➜ didruez
nerzh ➜ dinerzh

Evit ar pezh a sell deus ar stumm (di-, dis-, diz-) e cheñch an traoù deus soniad gentañ ar ger. Dirak ur vogalenn e vo kavet diz- bep tro : dizober, dizinteriñ, dizanavezet, dizenor...

Dirak ar gerioù gant c'h-, d-, g-, j-, n-, r-, s- ha b- e vez kavet peurvuiañ ar stumm di- : disammañ, disoñjal, dinerzhañ, dijugañ, didouariñ, dic'hroziañ, diverrañ, distignañ...

Evit al lizherenn l- e seblant ar stumm di- bezañ implijet an aliesañ : dilañsañ, dilojañ, dilaoskel, dilaezhañ, dilaouañ, dilostañ...

Kavet a raer ur stumm bennaket en dis- avat, evel dislâret pe c'hoazh disluziañ (diluziañ a vez klevet stankoc'h avat).

Evit ar peurrest (p-, t-, k- dreist-holl) e seblant ar stumm dis- bezañ implijet an aliesañ : displegañ, disvankañ, distokañ, disklaeriañ, distrompañ, dispakañ, diskregiñ, disklenkañ, distroadañ, diskontañ, disklozañ...

Evit ar pezh a sell ar ster e wel yezhonourien zo un diferañs etre dis- ha di-. An hini kentañ zo kontet « kreñvoc’h a-fed ster » (Deshayes, Dictionnaire étymologique du breton, 2003, p.36) ha « nerzhusoc’h deus klevet » (Gros, idem, p.374).

Dastumet hon eus ur skwer hag a diskwel kement-se. Barrek eo ar verb troadañ, « emmancher », da gemer pe ar rakger di- pe ar rakger dis-, ha dishañval ster an daou verb. Didroadañ a sinifi « se démancher [tout seul] » pa sinifi distroadañ « [faire l’action de] démancher » (ster 1) pe « faire tomber, mettre au sol » (ster 2).

pa didroade troad ar skubelenn (quand le balai se démanchait [tout seul]) distroadañ ar skubelenn (enlever le manche du balai)

War-lerc'h di- e vez kavet ar c'hemmadur dre-vlotaat bep gwech. War-lerc'h dis- e vez kavet ivez, met gant ar gerioù a gomañs gant g-, gw-, m- ha b- hepken : disweran, disvankañ, disc'hraet, diswriat...

Ur stumm « disglav » gant sandhi, souezhus a-walc'h, hon eus serret, hag-eñ e vez kavet kentoc'h ar stumm « disc'hlav » :

'ba an disc'hlav

arri eo poent mont en disc'hlav.

mont en disc'hlav

en disc'hlav

glav a ra, kerzh dindan... kerzh en disglav

Gant tremen ha treiñ e c'hoari un dra bennaket kurius ivez. Kentoc'h evit ar stummoù gortozet distremen ha distreiñ e klever dizremen ha dizreiñ. Dre benaos e tegouezh kement-se ? An heuliad lizherennoù distr- a vefe techet da vont da dizr- ?

Notenniñ a ra Jul Gros (idem, p.374) un dra bennaket all diwar-benn ar rakger di- :

« Ce préfixe sert à former des locutions à deux termes : le positif et son contraire, exprimant la répétition ou la continuation d'une action ou d'un état. »

Ur skwer bennaket deus se hon eus serret :

ruilhet ha disruilhet (secoué dans tous les sens, balloté)

tremen ha dizremen (passer et repasser)

3. Hanter-

Implijet e vez alies ar rakger-se evit sevel gerioù-nevez. Sell aze skwerioù bet klevet : hanter-skornet, hanter-sot, hanter-diswri, hanter-stag, hanter-kropichellet, hanter-laket, hanter-imobiet...

Evit ar pezh a sell ar c'hemmadurioù e vez graet an hini dre vlotaat war-lerc'h... pa vez. E-se eo barrek ar gerioù a gomañs gant k-, t-, p-, m-, g-, gw- ha b- da gemmañ, met pas ordinal :

kemmadur k-g : hanter-gousket, hanter-grouet, hanter-glañv
met : hanter-kropichellet, hanter-kleizard, hanter-kastelodennad

kemmadur t-d : hanter-dorret
met : hanter-tamm, hanter-troet

kemmadur p-b : hanter-bedet, hanter-boazhet, hanter-briz, hanter-bennbouzellet, hanter-boazh
met : hanter-pleñchenn

kemmadur m-v : hanter-varv, hanter-vezv, hanter-valeüzuret
met : hanter-metr, hanter-medisin

kemmadur g-c'h : hanter-c'henaoueg, hanter-c'hleb
met : hanter-galleg, hanter-graet

kemmadur gw-w : hanter-wenn, hanter-werennad
met : hanter-gwaeget, hanter-gwerennad

kemmadur b-v : hanter-vreur, hanter-vrein
met : hanter-batorellet, hanter-barrikennad, hanter-barrikenn, hanter-brezhoneg, hanter-bloaz

Deus gwelet evel-se e vez kemmet aliesoc'h an anvioù-gwan evit an anvioù-kadarn, hag aliesoc'h ar gerioù unsilabennek evit ar gerioù hiroc'h.

Ar ger hantereur emañ e daol-mouezh war ar silabenn-greiz : [hɑ̃nˈteːɹəɹ]. N'eus nemetañ evel-se.

Pa vez unsilabennek ar ger war-lerc'h e vo an taol-mouezh kreñv war hemañ-diwezhañ, hag un eil taol-mouezh gwanoc'h war han :

hanter-wenn [ˌhɑ̃ntəɹˈwɛn]
hanter-c'hleb [ˌhɑ̃ntəɹˈhlep]
hanternoz [ˌhɑ̃ntəɹˈnɔ̃:s]
hanter-briz [ˌhɑ̃ntəɹˈbɹi:s]
hanterkant [ˌhɑ̃ntəɹˈkɑ̃n]

Pa vez liessilabennek e vez heuilhet ar sistem reizh, taol-mouezh kreñv war an eil silabenn diwezhañ ha taol-mouezh gwan war han :

hanter-barrikennad [ˌhɑ̃ntəɹbaɹicɛˈnət]

4. Nevez-

Stank stank eo an implij anezhañ evit sevel gerioù nevez. Servijet a ra da lâret emañ an ober a-baouez bezañ graet. Dirak verboù e vez implijet an aliesañ : nevez-digoret, nevez-servijet, nevez-dastumet, nevez-laket, nevez-distaget...

Met ivez dirak adverboù hag anvioù-gwan : nevez-arri, nevez-grog, nevez-varv...

Ar c'hemmadur dre-vlotaat a vez kavet war-e-lerc'h kazi ordinal (gerioù a gomañs gant g-, k-, m-, b-, p-, t-) : nevez-c'hraet, nevez-gannet, nevez-grog, nevez-varvet, nevez-varv, nevez-vet, nevez-gomañset, nevez-brenet, nevez-dremenet...

Ur skwer bennaket hon eus hep kemmadur avat : nevez-ganet, nevez-troc'het

Dirak marv dreist-holl ne gemm ket ordinal :

an hini eo nevez-marv he den aze

Didier eo an hini nevez-marv

Evit an taol-mouezh eo memestra doue hag ar rakger hanter-.

nevez-grog [ˌnewe'gɹo:k]

nevez-gomañset [ˌnewegoˈmɑ̃sət]

5. Peur-

Bev a-walc'h eo en hom brezhoneg, evit lâret eo achu da vat un ober. Dirak verboù an hini e vez laket en deiz-a-herie : peurachuiñ, peursoilhat, peurdorriñ, peurdrailhañ, peurdroc'hañ, peurgargañ...

ar broc'h 'na peurachuet anezhañ kwa

peursoilhat

kae da welet hag-eñ 'neus ket peurdorret anezhañ

marteze 'no peurdrailhet anezhañ

evel-se marteze e peurdroc'ho anezhañ

e peurgarge anezhe gwin-ardant

Dirak anvioù-kadarn hag adverboù ne vez ket implijet ken, nemet e gerioù skornet evel peurrest ha peurvuiañ.

Kemmadurioù dre-vlotaat reizh a vez graet ordinal war-e-lerc'h.

An distagadur anezhañ eo [pɛɹ].

6. Kozh-

Ral-kaer eo, met bev eo c'hoazh, da lâret eo e servij da grouiñ gerioù nevez. Talvezet a ra eo tremenet pell zo an ober, e-se ar c'hontrefed deus nevez-. Daou skwer hon eus serret :

eñ n'eo ket kozh-graet bepred (il n'est pas de facture ancienne toujours)

hemañ zo kozh-distouv (celui-ci est débouché depuis longtemps)

7. Kaoc'h-

Ar rakger kaoc'h- zo ken ral ha kozh-, met n'omp ket sur eo bev c'hoazh. Bepred eo manet er gerioù skornet-mañ, gant ur ster-gwashaat evel-just :

kaoc'h-klañv ya (mal-foutu oui)

kaoc'h-chistr (de la piquette de cidre)

kaoc'hmoc'hiñ traoù ya, n'eo ket labour graet kwa (cochonner le travail oui, ce n'est pas du travail fait quoi)

Evit klozañ ar sujed-mañ e venegfomp amañ Frañsiz Favereau, diwar e Yezhadur ar brezhoneg a-vremañ (1997, p.81) :

« Les préfixes sont moins productifs que les suffixes, à l'exception de ad- [...], de di- [...] ; de même que de dis- [...].

Les autres préfixes s'emploient surtout de façon figée, ou dans des néologismes, de plus ou moins bon aloi (cf. FV). » p81

Sevel a reomp a-du gantañ war an daou boent. Dreist-holl e sach hom evezh war tech fall ar brezhoneg standard hag a grou gerioù sof-kont gant rakgerioù aet er-maez ar c'hiz, pa ne ra ar brezhoneg-pobl nemet gant un toulladig rakgerioù ken. Peadra d'en em soñjal ur wech c'hoazh.

Tangi YEKEL, miz gouere 2019