Er pennad-mañ omp o vont da studiañ dibennoù an anvioù-verb. En galleg eo gwelloc'h ober gant « nom verbal » evit « infinitif » rak, evel e tispleg Favereau, « elle rend bien mieux compte de la spécificité du breton, notamment de la syntaxe de cette forme verbale, si proche parfois de celle du substantif. » (1997, p. 168)
Mat a dibenn zo en hom brezhoneg ha kumun int d'anb dachenn K.L.T.
An hini implijetañ eo -añ, ha n'eo ket dislâret gant Favereau : « -añ est la désinence la plus uselle, majoritaire de façon presque qu'absolue, du moins en K.L.T. (46% du corpus en Poher) » (1997, p. 170).
Sell aze an dibennoù all a gaver :
-al : huchal, nijal
-ek : redek
-el : tec'hel, lemel
-en : antren
-ezh : laerezh, ankouezh
-iñ : debriñ, sentiñ, kreskiñ
-at : labourat, garmat
-in : c'hoarzhin
-et : kousket, kerzhet
Sachañ a ran an evezh war ar fed eo hañval distagadur an dibennoù -al ha -el ([əl]), ha memes tra evit -at ha -et ([ət]).
An anvioù-verboù gant an dibenn -aat a vez pouez-mouezhiet war ar silabenn diwezhañ :
gwellaat [gwe̞'lɑ:t]
tostaat [tɔs'tɑ:t]
pasaat [pa'sɑ:t]
An dibenn -a zo « une désinence caractéristique de la cueillette (ainsi que de la chasse et de la pêche [...]), s'étendant de plus à la recherche, la mendicité, la sexualité, etc. » (Favereau 1997, p. 174). Sañset e vez distaget [a] :
ormela : orméla
pesketa : péskèta
merc'heta : mèrc'hèta
paotreta : potrèta
En gwirionez eo techet da vont da [ɑ̃] gant brezhonegerien zo :
pabua : pabuañ (cueillir des cerises)
hadlanna : hadlannañ (ramasser des graines de jonc)
kistina : kistinañ (ramasser des châtaignes)
teskaoua : téskowañ (glaner)
al linenn da besketa : e linenn de béskètañ (la cane à pêche)
Ne vez ket implijet dre amañ an dibenn -o, a gaver stank e Kernev-Uhel.
Bremañ ec'h an da studial a-dostoc'h an dibenn -out. Evel e lâr Yann Gerven er gazetenn Ya (no 678) eo kalz re ledan e implij er brezhoneg standard :
« Evit dek verb, e vez roet un dibenn -out er geriadurioù tra ma vez klevet -et nemetken e kazi kement lec'h a zo ha tra ma veze skrivet -et betek an XIXvet kantved. Setu int amañ :
gwel-, kac'h-, kar-, kemer-, kerzh-, klev-, lavar-, mir-, sell-, tec'h-. »
Da heul ar c'hoñstad-se e lâr evel-henn : « gwelloc'h ha reishoc'h e vo neuze skrivañ : gwelet, kac'het pe kac'hat, karet, kemeret pe kemer, kerzhet, klevet, lavaret (pe lâret), miret, sellet, tec'het. »
Hom c'horpus a diskwel ar memes tra, gant ar stummioù-mañ klevet nemetken :
gwelet
kac'het
karet
kemer
kerzhet (pe kerzhel)
klevet
lâret
miret
sellet
tec'hel (kentoc'h evit tec'het)
N'eus roud ebet deus an dibenn -out er verboù-se, nemet ur wech etre-tout e kavomp mirout, evit un ugent gwech bennak miret :
– e oa moaien da virout ar c'hig kwa hein, e-lec'h lakat anezhañ 'ba euh... 'ba ar pod-sall
▶ e oa moaien da virout ar c'hig kwa hein, e-lec'h lakat anezhañ 'ba euh... 'ba ar pod-sall
[wa 'mo̞jən də 'vi:ʁud ə hic kwa ɛ̃ le̞h 'lɑkə neɑ̃ bah ə bah put'sɑl]
on pouvait garder la viande quoi hein, au lieu de la mettre dans euh... dans le pot à sel
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)
A-du emañ Favereau gant Gerven. Dezhañ e kaver an dibenn -out kentoc'h e fin ar verboù deveret deus bout :
« comme diou(v)eret, kerzhet, la(va)ret, miret & les verbes de perception gwelet, klevet, santet... – écrits parfois abusivement -out, attesté sporadiquement toutefois comme en Pélem ou en Trégor, cf. ALBB & gwelout à Sein ; pourtant, -out n'est vraiment justifié que dans les dérivés de bout comme ana(v)out/-vezañ, talvout/-vezañ ; quelquefois issu d'un ancien -oet : galloet ou kavoet. » (1997, p.176)
Gwir eo se pa gavomp en hom c'horpus talvezout, anavezout (hag ivez anavezet), dizanavezout, gallout (ha gallet). Bezañ 'meump ivez daou skwer gant santout evit unan gant santet :
– peotramant e lake anezhañ da santout nebeutoc'h kwa
▶ an devadur marteze ac'h ampiche ar boan d'ober ivez parce que al linad-se a sach hañ, ar re-se a rae poan ha marteze ar re-se ac'h ampiche ar boan all da dont kwa pe... peotramant e lake anezhañ da santout nebeutoc'h kwa
[ən dɛ’wɑ:dyʁ ma’te:he hɑ̃m’piʃe bwɑ̃:n do̞:ʁ ije paskə li’nadze ʒɛʃ ɑ̃ ʁeze ʁɛ pwɑ̃:n a ma’te:he ʁeze hɑ̃m’piʃe bwɑ̃:n al də dɔ̃n kwa pe pe’tɑ̃mɑ̃n ’lɑkə neɑ̃ də ’zɑ̃ntud nœ’bœtɔh kwa]
peut-être que la brûlure empêchait la douleur de venir aussi parce que ces orties-là tirent hein, celles-là font mal et peut-être que celles-là empêchaient l'autre douleur de venir quoi ou... ou sinon elles lui faisaient ressentir moins quoi
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
– ha santout ivez pa vezomp piket
ha santout ivez pa vezomp piket
[a 'zɑ̃ntud 'ie pe vɛ:m 'picət]
et sentir aussi quand on se fait piquer
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
– gwezhall 'h arrue, gwezh-ha-gwezh-all da santet c'hwezh fall
gwezhall 'h arrue, gwezh-ha-gwezh-all da santet c'hwezh fall
[gwe’ʒɑl ’hɑjɛ ə weʃ ə gwe:ʒ ɑl də ’zɑ̃ntə hwe:s fɑl]
autrefois ça arrivait, de sentir une fois le temps une mauvaise odeur
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
Stank eo an dibenn -out, hag a-wechoù ne vez ket nemetañ, en anvioù-verb dindan :
arriout (pe arriet)
esperout (pe esperiñ)
tapout (pe tapet)
plijout
displijout
mankout (pe manket)
ankouaout (pe ankouezh, pe ankouaat)
divinout (pe divinet)
Remerket 'meump c'hoazh o devez anvioù-verb zo daou pe dri dibenn dishañval.
Kement-mañ a verke dija Kervella en e yezhadur :
« Kalz verboù o devez meur a stumm en anv-verb : fiziañ, fiziout ; dihunañ, dihuniñ » (1995, p.110)
Sell amañ un toulladig skwerioù tennet deus hom c'horpus, e-mesk kalz a reoù all :
gwiskañ pe gwiskiñ
kouezhal pe kouezhañ
redek pe redal
poaniañ pe poanial
kerzhel pe kerzhet
anavezañ pe anavezout pe anavezet
gwaskiñ pe gwaskañ
derc'hel pe derc'hen
meskiñ pe meskañ
koshaat pe kozhañ
diskouez pe diskwel
Ar c'houblad a glever ar stankañ eo an hini -iñ / -añ. Imposubl eo dimp avat gwelet ennañ un arliv bennaket.
Seblantet a ra bep komzer kaout un dibenn muiañ-karet evit pep anv-verb.
A-hervez Favereau e vefe 5% deus an anvioù-verb hep dibenn (1997, p.170). Ar verboù-se n'eus tamm diferañs ebet etre an anv-verb hag ar wrizienn-verb, evel chom, bale, klask, komz, kemer, diskar, dibab, komañs, tremen, diskwel...
Remerket en devoa Kervella zo verboù « a c'hell bezañ implijet gant un dibenn pe hep : kemer, kemerout ; son, seniñ ; implij, implijout » (1995, p.111)
Er pennad Suffixe verbal de l'infinitif e lâr Jouitteau :
« Le suffixe de l'infinitif peut avoir disparu complètement dans certaines variétés. Selon Trépos (1957), certains infinitifs au sud-ouest de Quimper n'ont ainsi pas du tout la possibilité de recevoir de suffixe réalisé. »
Menegiñ a ra ar skwerioù-mañ : be', goul, gwel, klev, lak, lâr, sell, son.
N'a ket keit hom brezhoneg ha hini Kernev-Izel, met heuilh a ra ar memes tech.
Herie-an-deiz ne vez ket implijet nemet ar stummoù goul ha son, kentoc'h evit goulenn ha seniñ/soniñ.
Evit an anvioù-verb all meneget (bezañ, gwelet, klevet, lakat, lâret, sellet), ne glever ket ordin an dibenn. Gwelet da skwer zo barrek da vont da gwel evel er frazennoù dindan :
– 'tez ket c'hoant da welet anezhañ : té ke hwãn de wêl néã
▶ « treiñ diwarnañ » ya, ma eo unan bennaket 'tez ket c'hoant da welet anezhañ e troez diwarnañ kwa hein
[tʁɛĩ diwaʁnɑ̃ ja ma hɛ yn mə'nɑkət te kə hwɑ̃n də wɛ:l neɑ̃ 'dʁo:ɛz diwaʁnɑ̃ kwa ɛ̃]
« l'éviter » oui, si c'est quelqu'un que tu ne veux pas voir, tu l'évites
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
– da welet hag-eñ emañ bepred : de wêl agẽ mã bopet
▶ n'eus ket nemet hediñ anezhañ, diwar an hent n'eo ket pell kwa... da welet hag-eñ emañ bepred
[nøs kə mɛ 'he:dĩ neɑ̃ kwa diwaʁ nɛn ne̞ kə bɛl kwa də we̞:l agẽ mɑ̃ 'bopət]
il n'y a qu'à le longer [talus], de la route ce n'est pas loin quoi... pour voir si elle y est toujours
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
– ma teufe ar reoù gozh war an douar da welet penaos e vez labouret : ma teufé e réw goz de wêl penoz vé labouret
▶ ma deufe ar reoù gozh war an douar da welet penaos e vez labouret en eur-a-herie
[ma ’dœfe ɾew’go:z waɹ’du:aɹ də we̞:l pə’nɔ̃:z ve la’bu:ɹəd nœɹ’hɛje]
si les anciens revenaient sur terre voir comme on travaille actuellement
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
Da welet en hom c'horpus zo verboù all hag o deus (kazi) kollet o dibenn :
harz (evit harzañ) :
– evit harz digoriñ anezhi eo ret lakat n'onn pesort warnañ
▶ evit harz digoriñ anezhi eo ret lakat n'onn pesort warnañ
[wit hɑrz 'djɔ:ĩ nɛj e̞ ɹɛt ’lɑkəd nɔ̃m sɔɹd waɹnɑ̃]
pour empêcher qu'elle ne s'ouvre il faut mettre je ne sais quoi dessus
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
pad (evit padout) :
– ne vez ket a voaien da bad ba ar porzh
ne vez ket a voaien da bad 'ba 'r porzh
[ve kə ’vojən də bɑ:d bar pɔrs]
il n'est pas possible de tenir dans la cour [supporter l'odeur du lisier]
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
taol (evit taoler) :
– n'ez ket da daol mein !
▶ n'ez ket da daol mein !
[nɛs kə də dol mɛɲ]
ne va pas lancer des cailloux !
Vallée 2014 p.528. « Teulen : jeter […] - Bas-Trégor tôl »
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
koach (evit koachañ) :
– me soñj din eo aet da goach 'ba ar guizin
!!!
(dastumet gant Tangi)
Diwar o fenn e komza Favereau deus « infinitifs syncopés » (idem, p.169). Evitañ int « nebeud hag aezet da serniñ ». Menegiñ a ra verboù bet rankontret c'hoazh evel goull, gwel, sell, klev, harz, taol, koach, hag ivez reoù all evel harp, plij, fell, bern, skrivell. Reiñ a ra skwerioù pa en em gav displeget ar verb gant ar skoazell-verb ober :
#gall' a ri dont ?
#gwel' a ran
#klew' a rit ?
#harz' a ra an avel
#harp' a ra
#plij' a ra dit ?
Jouitteau ac'h a da heulañ pa lâr « on trouve [...] régulièrement des formes abrégées sans suffixe de l'infinitif dans la forme de conjugaison analytique en ober », gant ar skwer-mañ roet :
#Sant' rit 'n douar 'kreno.
En hom brezhoneg e kaver ivez ur bern verboù hag a goll o dibenn pa vezont displeget gant ar verb-skoazell ober. Alies-mat (ordinal ?) ec'h arri se gant ar verboù -out hag -et o dibenn, zoken -at :
– verboù en -out : santout, gallout, plijout, arriout, tapout, divinout, mankout, talvezout, gouvezout...
– verboù en -et : gwelet, sellet, klevet, kavet, lâret, miret, implijet...
– verboù en -at : labourat (3 stumm hep dibenn diwar 6), lakat (2/2), galoupat (1/1), lampat (2/2), chaokat (3/4), garmat (2/2)...
Evit ar pezh a sell ar verboù gant an dibennoù -ezh, -añ, -al (nemet soñjal), -el ha -en eo muioc'h cheñch-dicheñch :
– verboù en -ezh : laerezh (1/1), ankouezh (0/1)...
– verboù en -añ : kanañ (0/3), mougañ (0/2), lonkañ (0/1), glebiañ (1/2), luc'hañ (0/5), prenañ (2/2), gwerzhañ (1/1), tennañ (0/1), denañ (0/2), dallañ (1/1), strinkañ (2/2), skuizhañ (2/3), hejañ (1/7)...
– verboù en -al : dañsal (0/1), dihopal (0/1), huchal (1/1), neuial (1/1), blejal (0/1), skroeñjal (0/2), redal (0/1), soñjal (16/16)...
– verboù en -el : leskel (1/1), derc'hel (2/6)...
– verboù en -en : delc'hen (1/3), derc'hen (20/28)...
A-benn ar fin ne seblant ket ar verboù gant -in, -iñ, -it, -aat (dam d'ar pouez-mouezh war ar silabenn diwezhañ) hag -a bezañ kat da goll o dibenn :
– verboù en -iñ : debriñ, berviñ, esperiñ, sentiñ, disentiñ, krediñ...
– verboù en -aat : tostaat, pellaat, gwashaat, divalavaat...
– verboù en -a : paotreta, merc'heta...
– verboù en -in : c'hoarzhin
– verboù en -it : gonit
Ernault, en e studiadenn diwar-benn an displegadur hag ar verb kaout (1888, Revue Celtique IX, 245-266, meneget gant Jouitteau er pennad Conjugaison analytique) a sache dija an evezh war ar fenomen-se, ha na seblante ket d'ar c'houlz-se bezañ ken kreñv hag herie :
« En petit Tréguier, on emploie souvent, à cette cinquième conjugaison, la racine verbale sans aucune terminaison, lors même que cette forme d'infinitif est par ailleurs tout à fait inusitée : gwel ë rañ et gwelet ë rañ 'je vois', zell et zelled ë rañ 'je regarde', klev et klevet ë rañ 'j'entends', kerz et kerzet ë rañ 'je marche', gouvé et gouvéed ë ran 'je sais', anav, anaved et an'vé ë rañ 'je connais', gall et galled ë rañ 'je puis', iv ë rañ et ivañ' rañ 'je bois', joñj et joñjal ë rañ 'je pense'; mais on dit toujours, par exemple, red e gwelet, zellet, etc. 'il faut voir, regarder', etc. »
Delc'hen a ra Ernault gant e gaoz evit komz deus un implij fentus a-walc'h :
« Notons l'expression deu 'ra 'il vient', plus spéciale aux cas comme deu 'ra jist 'il vient du cidre (du robinet)' ; par ailleurs on dit mieux doñd ë ra ou doñ 'ra (et toujours red e doñt). »
Kentoc'h evit an anv-verb dont eo ar wrizienn-verb deu an hini a zo displeget gant ober.
Pemp skwer (d'an nebeutañ ?) hon eus en hom c'horpus gant un implij a-sort-se. Da lâret eo ur wrizienn-verb, dishañval deus an anv-verb, displeget gant ar skoazell-verb ober.
ro evit reiñ :
– reiñ a ran dit : ro rã dit
reiñ a ran dit
[ro rã dit]
je te donnes
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
– reiñ a ra bern bec'h da sevel ar sac'had patatez : ro ra bèrn béc'h de zével e zahat patates
▶ « reiñ bec'h » eu... ro a ra ur bern bec'h da sevel ar sac'had patatez, ma kerez, met « bec'h » aze non, « bec'h » eo eu... sevel un dra bennaket, kemer ur bern poan eu... da sevel un dra bennaket
['ʁɛĩ be̞h ə - ʁo ʁa bɛʁn be̞h də 'ze:vəl 'zɑ:hat pa'tɑtəs me 'ke:ʁe̞s - mɛ be̞h 'ɑ:he nɔ̃ - be̞h e̞ ə - 'ze:vəl dʁɑ ‘mnɑkət - 'ko̞məʁ bɛʁn pwɑ̃:n ə - də 'ze:vəl dʁɑ ‘mnɑkət]
« faire des efforts » euh... il fait beaucoup d'efforts pour soulever le sac de patates, si tu veux, mais « effort » là non, « effort » c'est euh... soulever quelque chose, prendre beaucoup de peine pour soulever quelque chose
prononciation [be̞h] sans doute influencée par l'interrogateur
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
– Ya met reiñ a rafen dezhe un tamm bihan a-raok : ya mèd ro e rafèn dè tãm bien erok
▶ Ya met ro a rafen dezhe un tamm bihan a-raok. Bep a damm a-raok bepred. Bepred e rofen dezhe bep a damm a-raok.
[ja mɛ 'ʁo ə 'ʁafɛn dɛ tãm 'biːən 'ʁoːk] [bob ə dãm 'ʁoːk 'pɔpət] ['bɔpət 'ʁɔfən dɛː bɔb ə 'dãm 'ʁoːk]
Oui mais je leur donnerais un petit morceau avant. Un morceau à chacun avant en tout cas. En tout cas je leur donnerais un morceau à chacun avant.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal)
debr evit debriñ :
– debriñ a rae, yac'h a oa he c'halon kwa : dèbe rè, yac'h wa i halon kwa
▶ debriñ a rae, yac'h a oa he c'halon kwa
['dɛ:bə ɾɛ jɑh wa i 'hɑ:lɔ̃n kwa]
elle mangeait, elle avait de l'appétit quoi
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi)
man evit menel :
– menel a rin kousket : mãn e rĩ kusket
man a rin kousket
[’mɑ̃:n ə rĩn ’kuskət]
je m'endormirai
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Dreist-ordinal e chom an degouezhioù-se pa vez doujet peurvuiañ deus an implij « anv-verb + displegadur gant ober ».
Tangi YEKEL, miz even 2018