En brezhoneg e vez implijet daou verb skoazell evit stummañ an amzerioù kevrennek : bezañ ha kaout.
Gant ar verboù kreñv e vo implijet ar verb skoazell kaout ordinal :
'teus ket tommet da gafe !
'teus ket tommet da gafe !
[tøs kə 'tomət tə 'gɑfe]
tu n'as pas chauffé ton café !
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
deus an noz 'ma debret un tamm saladenn
▶ me 'ma poan-estomak ha koulskoude deus an noz 'ma debret un tamm saladenn peogwir 'ma bet ur saladenenn gant hemañ all
[me ma pwɑ̃:n ɛs’tomag a kus’ku:de dez nɔ̃:z ma ’dɛ:bət tɑ̃m za’lɑ:n pə’gu:ʁ ma bed zala’de:ən gɑ̃n hem ɑl]
j'avais des maux d'estomac et pourtant le soir j'avais mangé un peu de salade puisque j'avais eu une salade avec celui-ci
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
'meus ket gwelet ac'hanout ur siekl zo !
'meus ket gwelet ac'hanout ur siekl zo !
[møs kə gwe̞ld ˈɑ̃ːnut ˈsjɛk so]
je ne t'ai pas vu depuis une éternité !
Dominik Baodour, 1965, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Koulskoude e c'hall an nen implijout ar verb skoazell bezañ, pa vez ar verb er stumm-gouzañv pe evit eztaol ur stad :
e vije tommet dour (on chauffait de l'eau)
... e vije tommet dour ha graet tan gant koad
[viʒe ’tɔmə du:r a gwɛt tɑ̃:n gɑ̃n kwɑt]
... on chauffait de l'eau et faisait du feu avec le feu
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ma vez debret (s'il est mangé)
▶ ya ha... ha neuze 'h an da reiñ ar c'hig, met ar c'hig ac'hanta a roan dit ma... ma vez debret, met pas da skeiñ kuit hañ ! ha nann, parce que ma bartiit eu... pas eu...
[ja a a ’nœ:he hɑ̃ də ’ʁɛĩ hic - mɛ hic ’hɑ̃nta ʁɑ̃ dit ma ma ve ’de̞:bət mɛ pɑz də ’skɛĩ kwit ɑ̃ - a nɑ̃n paskə ma ’bɑʁti:əd ə pɑs ə]
oui et... et alors je vais te donner, mais la viande eh bien je te la donne si... si elle est mangée, mais pas pour la jeter hein ! ah non ! parce que si vous partez euh... pas euh...
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
debret eo ar bara gwenn (le pain blanc a été mangé)
Debret eo ar bara gwenn.
Dèbeut è bara gwèn.
[dɛbət ɛ baʁa gwɛn]
Fini le bon temps.
Daniel Bihan, 1950, Bear (dastumet gant Julien 00/0000)
'vez ket gwelet dour (on ne voit pas d'eau)
▶ ne vez ket gwelet dour... dour dizolo ken
[ve kə ’gwe̞:lə du:ɹ du:ɹ di’zo:lo ken]
on ne voit plus d'eau... d'eau [étang recouvert de lentilles d'eau]
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Evit ar pezh a sell deus ar verboù gwan zo mar a degouezh. Darn n'implijfont ket nemet bezañ, darn all kaout hepken, ha darn all a implijo an eil pe egile deus ar c'henarroud.
• bezañ
Darn deus ar verboù gwan ne reont ket nemet gant bezañ evel verb skoazell. Evel-se eo kont gant ar verboù implijet stank da-heul : bezañ, mont, dont, sevel, arriout, degouezhout, mervel, chom, kouezhañ, dimeziñ.
D'al listenn-se zo d'ober ouzhpennañ pad, plijout ha koustañ :
n'eo ket plijet kaer kafe bio din
n'eo ket plijet kaer kafe bio din
[ne̞ kə 'pli:ʒə kɛʁ 'kɑfe 'bi:o dĩ]
je n'ai pas trop aimé le café bio
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
pegement eo koustet ?
pegement eo koustet ?
[pe'gemən ɛ 'kustət]
ça a coûté combien ?
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
padet e oa pell ar jeu kwa
▶ padet e oa pell ar jeu kwa
['pɑ:də wa pɛl ə ʒœ: kwa]
la soirée avait duré longtemps quoi
Pier Gotie, 1938, Plûned (dastumet gant Tangi 00/0000)
• kaout
A-hervez Jul Gros (TDBP3, p.328) « se conjuguent avec kaoud la plupart [des] verbes exprimant les bruits, les cris, les fonctions naturelles, les modes de locomotion ». Interesant eo reiñ al listenn, « très incomplète » gouez dezhañ, savet gant yezhoniour Tredraezh-Lokemo :
« aveli, bale, baraillad, begivinañ, berañ, bevañ, blejal, brammad, breugeusad, butunad, c'hoarzin, c'hwezañ, c'hwezi, c'hwitañ, c'hwitellad, dañsal, darbar, despeti, diskornañ, diskuizhañ, dislonkañ, distrevial, distummañ, fleriañ, fraoñval, galoupad, garmad, gouelañ, gragaillad, gwaskennad, gwinkal, harzal, hastañ, hopal, huchal, hulmañ, huñvreal, jilgammad, kahad, kanañ, kaozeal, kerzed, klakenni, klemm, koazañ, komz, kontañ, kousked, krenañ, krial, labourad, lammoud, loeni, lorgnañ, luchañ, luhañ, mignaoual, neui, nijal (darnijal), pehi, poaniañ, pourmen, redeg, revi, rodañ, rodeal, roulañ, ruzañ, sehañ, seni, skarañ, skei (gand), sklokal, skornañ, skrignal, staotad, strakal, teuler (da), treiñ, tommañ, tehi, trei, troazañ, trotal, truantal, yenañ, youhal. »
Gwir eo al listenn-se evit brezhoneg Bear ha war-dro. Div nemedenn zo avat : nijal ha lampat (« lammoud »).
• kaout ha bezañ a-bep-eil
Skwer nijal ha lampat a diskwel end-eeun e c'hall verboù zo kaout ar verboù skoazell kaout ha bezañ a-bep-eil.
Kement-se a oa bet remerket gant Kervella c'hoazh (Yezhadur bras ar brezhoneg, 1995, pp.153-154), e daou degouezh resis. Pa vez ur verb hag a diskwel ul lusk gant kuit da-heulañ :
#lammet eo ar c'had kuit a-dre e dreid
#nijet oa ar big kuit diwar he neizh
Peotramant pa vez ur renadenn doareañ :
#nijet eo al labous diwar e neizh
#redet eo an dour dre ar san en devoa digoret
#lammet eo ar c'had a-dre e dreid
N'eo ket ken sklaer ar jeu gant hom skwerioù-ni. A-wechoù e vo lampat gant ar verb skoazell kaout :
me 'ma lampet er-maez deus an tren
▶ ma 'mije gouiet me 'ma lampet er-maez deus an tren emezañ, pa oa tremen aze emezañ, n'allait ket prim
[ma miʒe ’gwi:ɛ me ma ’lɑ̃mpə me̞:z dəz ntɾɛɲ me pe wa ’tɾɛmɛn ’ɑ:he meɑ̃ nale kə pɾim]
si j'avais su moi j'avais sauté du train dit-il, quand il passait là dit-il, il n'allait pas vite
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
lampet 'na diwar ar c'hlud
lampet 'na diwar ar c'hlud
['lɑ̃mpə na diwar hlyt]
il avait sauté du perchoir [coq]
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Gwechoù all e vo gant bezañ :
ha neuze e oa lampet ivez
▶ ha 'ma gwelet anezhi o tapout unan paotr, 'ba he genoù a-dreuz 'vat, ha mont... digor e oa ar prenestr, digor ar prenestr evel-se, war ar rebord, met serr e oa ar prenestr, e soñje kas d'an ti... an hini bihan, ar c'hazh d'an ti, met goude, peogwir eo uheloc'h evit amañ, ne oa ket kat ar c'hazh da lampat gant e hini bihan, gant e ga... gant e hini bihan, ha penaos 'na graet ? eñ 'na laket ... pleget e droad a-raok ha laket an hini e-barzh, ha paotr... hag en oa en em sa... en em diskennet eno betek... betek e oa kat d'ober... da leskel an hini bihan da gouezhañ, ha neuze e oa lampet ivez
[a mɑ ’gwɛ:lə nɛj ’tɑpəd yn pɔt ba i ’he:no drœ:z hɑt a mɔ̃n ’diɔr wa ’prɛ:nəs ’diɔr ’prɛ:nəz və’se war ’rœ:bɔrd mɛ zɛr wa ’prɛ:nəs ’ʒɔ̃:ʒɛ kɑz dən ti: n:i ’biən hɑ:z dən ti: mɛ ’gu:de py’gy:r ɛ y’ɛ:lɔh wid ’ɑ̃mɑ̃ wa kə kɑt hɑ:s pot tə ’lɑ̃mpə gɑ̃n i ’i:ni ’biən gɑ̃n i gɑ gɑ̃n i ’i:ni ’biən a pə’no: na gwɛt hẽ̞: na ’lɑkət ’ple:gəd i drwɑd ro:k a ’lɑkə n:i ’biən bɑrs a pot a wa nɔ̃n nɔ̃n zɑ nɔ̃n disˈkɛnɛd ’e:no ’betɛ ’betɛg wa kɑt to:r də ’lɛskə n:i ’biən də ’gweɑ̃ a ’nœe wɑ ’lɑ̃mpəd ’ije]
et je l'avais vue prendre un [petit chat] mon gars, dans sa gueule en travers [chatte], et aller... la fenêtre était ouverte, la fenêtre ouverte comme ça, sur le rebord, mais la fenêtre était fermée, elle pensait amener à la maison... le petit, le chat à la maison, mais après, puisque c'est plus haut qu'ici, le chat ne pouvait pas sauter avec son petit, avec son cha... avec son petit, et comment il avait fait ? il avait mis... plié la patte avant et mis le petit dedans, et mon gars... et il s'était le... descendu là jusqu'à... jusqu'au maximum qu'il pouvait, pour laisser le petit tomber, et alors elle avait sauté aussi
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Cassius a oa lampet 'ba eu...
▶ e oa deut unan, gwreg ur medesin da... da... da sikour ac'hanon d'ober l'arbre de Noël, ur pezh hini bras, oh ! me a lâr dit ! me a oa bet hanter- xxx ( ?), oh ! me a lâr dit ! hag ar c'hazh a oa... a oa... a oa lampet da... Cassius a oa lampet 'ba eu... un pur race de siamois e oa, hag eñ a oa Cassius e anv ha 'na... aet ! poup la ! betek krec'h, ha kouezhet an arbre de...
[wa dœt yn - ˌgwʁeg ə mœˈdœsin də də - də ˈʒikuʁ ɑ̃w ˈdo̞ːbəʁ ... - peˌsiːniˈbʁɑːs - o me ˈlɑːʁ dit - me wa bed ˈɑ̃ntəʁ ? - o me ˈlɑːʁ dit - a hɑːz wa wa - wa ˈlɑ̃mpəd də - kɑˈsyz wa ˈlɑ̃mpəd bah ə - ... wa - a hẽ wa kasyz i ˈhɑ̃ːno a na - ɛt pup la - ˈbekə ˈkweχ - a kwed n ...]
quelqu'un était venu, la femme d'un médecin, pour... pour... pour m'aider à faire l'arbre de Noël, un très grand, oh ! moi je te dis ! j'avais été à moitié xxx ( ?), oh ! moi je te dis ! et le chat avait... avait... avait sauté pour... Cassius avait sauté dans euh... un pur race de siamois que c'était, et il s'appelait Cassius et il avait... allé ! poup là ! jusqu'en haut, et tombé l'arbre de... :
???
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
e oant lampet dreist
e oant lampet dreist
[wɑ̃ɲ 'lɑ̃mpə drɛjst]
ils avaient sauté par-dessus
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Deus gwelet, n'haller tennañ reolenn ebet.
En tu-hont da se hon eus tri skwer gant nijet, e-lec'h eo bezañ ar verb skoazell implijet :
unan a oa nijet en tu all
unan a oa nijet en tu all
[yn wa 'ni:ʒət ty al]
une s'était envolée de l'autre côté [poule]
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ha neuze e oant nijet
▶ pa 'ma gwelet anezhe, ne roent ket plas, e oan dousaet un tamm ha neuze e oant nijet
[pe ma gwe̞:l nɛ: ɹɛɲ cə plɑs wɑ̃n du’sɑ:t tɑ̃m a ’nœ:he wɑ̃ɲ ’ni:ʒət]
quand je les avais vus, ils ne faisaient pas place [faisans sur la route], j'avais ralenti un peu et alors ils s'étaient envolés
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ar yar a oa nijet
▶ ar yar a oa nijet ha 'h eo retornet gant ar reoù all... bremañ-souden
[ə jɑ:ʁ wa 'ni:ʒət a he̞ ʁe'tɔʁnəd gɑ̃n ə ʁew'ɑl - bə'zɔ̃m]
la poule qui s'était envolée est revenue avec les autres tout à l'heure
traduction
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
En holl skwerioù-se en deus nijet asambles gant bezañ talvoudegezh nijal kuit. Ur vartezeadenn a deu d'hom spered. Un arliv ster a vefe neuze deus ma eo bezañ pe kaout ar verb skoazell :
°nijet eo an evn (l'oiseau s'est envolé)
°nijet 'neus an evn ur pennad (l'oiseau a volé un moment)
Er frazenn gentañ e pouez ar verb skoazell bezañ war an disoc'h (nijet kuit eo). En eil frazenn e pouez ar verb skoazell kaout war an ober (nijal).
Pell zo eo bet remerket ar poent-se gant spesialisted ar brezhoneg. Yann Gerven en deus graet ur sintezenn dispar dioutañ gant skwerioù sklaer ken 'h int :
#pignet e oa ar c'hazh betek beg ar wezenn
#pignet em eus en ur lakaat ur skeul harp ouzh ar brankoù izelañ evit mont da bakañ anezhañ
#diskennet e oan diouzhtu pa 'm boa klevet ar c'hri
#diskennet em boa war ma revr, evel ma c'hellen
#oooh, maaa, kresket eo hemañ, 'vat !
#ya, kresket en deus kalz er bloaz-mañ
Mat a verb gwan a c'hall pebeilañ evel-se ar verboù skoazell bezañ ha kaout. Sell aze skwerioù tennet deus hom c'horpus :
• koshaat :
koshaet eo (elle a vieilli [pris un coup de vieux])
koshaet eo
[ko’sɑ:d ɛ]
elle a vieilli [elle a pris un coup de vieux]
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Herve 'neus koshaet un tamm mat (Herve a beaucoup vieilli)
Herve 'neus koshaet un tamm mat
['hɛʁve nøs ko'sɑ:t tɑ̃'mɑt]
Herve a beaucoup vieilli
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• kreskiñ :
kresket int (ils ont grandi)
kresket int
['kreskəd iɲ]
ils ont grandi
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
kresket 'neus bern hañ (il a beaucoup grandi hein !)
kresket 'neus bern hañ
[’kreskɛ nøz bɛrn ɑ̃]
il a beaucoup grandi hein [enfant]
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
re vihan e oa, 'da ket kresket (elle était trop petite, elle n'avait pas grandi)
re vihan e oa, 'da ket kresket
[re 'vijən wa 'da kə 'kreskət]
elle était trop petite, elle n'avait pas grandi
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• halañ :
halet 'deus (elle a vêlé [vache])
halet 'deus
[’hɑ:lɛ døs]
elle a vêlé [vache]
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
halet eo ar vuoc'h (la vache a vêlé)
Halet eo ar vuoc'h.
Halet è vuc’h.
['halə:d ɛ 'vyx]
La vache a vêlé.
Ivona Toudig, 1934, Bear (dastumet gant Julien 00/0000)
• diskenn :
abaoe eo diskennet 'ba 'r cinquante (depuis que c'est descendu à cinquante [secondes d'écart])
'neuint ket kollet abaoe, abaoe eo diskennet 'ba 'r cinquante
[nœɲ kə ’kɔləd bwe bwe ɛ di’skɛnɛd bah sɛ̃kɑ̃n]
ils n'ont pas perdu depuis, depuis qu'ils sont descendus à cinquante [secondes d'écart]
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
goude 'neus bet diskennet (après ça a baissé [poids de la CGT])
▶ gortoz 'ta ! 'ba... 'ba ar bloavezhioù-se e oa, dans les années cinquante, xxx ( ?), ya, après... goude 'neus bet diskennet
[’gɔɹtos ta bah - bah bla’we:ʒo ze wa - ... - ? - ja apɹɛ ’gu:de nøz be dis’ke̞nət]
attends donc ! dans... c'était dans ces années-là, dans les années cinquante, xxx ( ?), oui, après... après ça a baissé [CGT]
Jañ ar Bihan, 1918, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• sodiñ :
met sodet e oa (elle s'était emportée)
▶ oh ! met hennezh zo a-hed ur vuhez o cheñch an ampoulenn memestra ! xxx ( ?), me 'blij ket din chom da sellet deus an dud o labourat hañ ! 'blij ket se din hañ ! ha bezañ zo reoù 'blij ket dezhe, me 'blij ket din e vez sellet diouzhin o labourat, me ne suportan ket se, ha... ha... ha donc euh... eñ a vez pell memestra o cheñch an ampoulenn, n'eo ket cheñch an ampoulenn aze, o met sodet e oa donc !
[o mɛ hẽːs so ˌhedəˈvyːe ʃɛ̃ʃ nɑ̃mˈpuːlən mo̞sˈtʁɑ - kɛlənɑ̃m - me biʃ kə tĩ ʒo̞m də zɛl dəz ən ˈdyt laˈbuːʁəd ɑ̃ - biʃ kə ze dĩ ɑ̃ - a be zo ʁew biʃ kə de̞ - me biʃ kə tĩ ve ˈzɛlɛd diˈwĩ laˈbuːʁət - me nə supɔʁˈtɑ̃ kə ze - a a a dɔ̃ŋk ə - hẽ ve pɛl mo̞sˈtʁɑ ʃɛ̃ʃ nɑ̃mˈpuːlən - ne̞ kə ʃɛ̃ʃ nɑ̃mˈpuːlən ˈɑhe̞ - o mɛ ˈzoːdəd wa dɔ̃ŋk]
oh ! mais il est une éternité en train de changer l'ampoule quand même ! xxx ( ?) moi je n'aime pas rester à regarder les gens travailler hein ! je n'aime pas ça hein ! et il y en a qui n'aiment pas ça, moi je n'aime pas que l'on me regarde travailler, moi je ne supporte pas ça, et... et... et donc euh... il est long à changer l'ampoule quand même, ce n'est pas changer l'ampoule là, oh mais elle s'était énervée !
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
sodet 'dije warnon (elle se serait emportée contre moi)
sodet 'dije warnon
[’zo:dəd diʒe ’wɑrnɔ̃]
elle se serait énervée contre moi
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Barrek eo ar verb rampat da vezañ er rummad-mañ ivez. N'hon eus ket nemet ur skwer dioutañ, gant ar verb skoazell bezañ :
met rampet e oan
▶ met rampet e oan
[mɛ 'ʁɑmpə wɑ̃n]
mais j'avais glissé
Jañ-Pier Ar C'hamm, 1948, Sant Laorañs (dastumet gant Tangi 00/0000)
Ur skwer hañval a vez roet gant Jul Gros (idem, p.316) :
#rampet e oan war ar bezin
Outre da se e seblant ar verboù komañs, kregiñ, derc'hel, paouez hag aretiñ mont en-dro memestra. Gante koulskoude n'eo ket ken sklaer an arliv ster :
• komañs :
Herve 'na komañset ober
▶ ya ! Herve 'na komañset ober, ma 'mije ket komañset sellet, nompas en em okupiñ deus eu... rekuperiñ anezhe, 'ma bet hini ebet ken dija hañ ! (T. : reoù goad pe reoù blastik ?) reoù goad ha reoù plastik
[ja - ˈhɛʁve na ˈko̞mɑ̃səd o̞ːʁ - ma miˈʃe kə ˈko̞mɑ̃sə sɛl ˈnɔ̃mpaz nɔ̃n oˈkypĩ dəz ə - ʁekyˈpeːʁĩ ne̞ - ma be ˈhiːni be ken deˈʒa ɑ̃ - ʁew ˈgwɑt a ʁew plasˈtik]
oui ! Hervé avait commencé à faire, si je n'avais pas commencé à regarder, ne pas m'occuper de euh... les récupérer [cageots], je n'en aurais plus un seul déjà hein ! (T. : en bois ou en plastique ?) en bois et en plastique
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
hag e oa komañset ar marc'hadour da ganañ
▶ d'ar c'houlz-se ne oa ket kamionoù da gerc'hat ar saout kozh ha 'na prenet eu... ur vuoc'h kozh 'ba Langoad, marc'hadour Plougouskant, triwec'h real, d'ar c'houlz-se triwec'h real, pevar real zo un franc ya, ha triwec'h real 'na prenet ur gozh vuoc'h, ar gozh vuoc'h a oa mat met evit... hag e oa deut da gerc'hat anezhi war e dreid da vont da blougouskant deus Langoad, ha 'na tapet Pont Nevez aze, goût a rit pelec'h emañ Pont Nevez ? da vont da Blougouskant, ha pa oa o sevel gra Pont Nevez e oa kuit e vuoc'h war an hent hag e oa komañset ar marc'hadour da ganañ « ur gozh vuoc'h triwec'h real, emezañ, kuit emezañ, en ur sevel gra pont Nevez », hoñ a oa ar chanson a grie neuze « oh ram, turam, turennoù, emezañ »
[də ’huls:e wa kə kɑ̃’mjɔ̃:no də ’gɛɹhəd zo̞wt’ko:s a na ’pɾe:nə ə əɹ vyh’ko:s ba lɑ̃ŋˈgwat maɹ’hɑduɹ plu’guskən tɹi’wɑhɹɛ:l də ’huls:e tɹi’wɑhɹɛ:l pɛ’wɑɹɛ:l zo ɛ̃ fɹɑ̃ ja a tɹi’wɑhɹɛ:l na ’pɾe:nə goz’vyh ə goz’vyh wa mɑ:d mɛ wit a wa dœd də ’gɛɹhəd nɛj waɹ i dɹɛjɟ də vɔ̃n də blu’guskɑ̃n də lɑ̃ŋˈgwat a na ’tɑpə pɔ̃n’newe ’ɑ:he gu:d ə ɹet ple̞h mɑ̃ pɔ̃n’newe də vɔ̃n də blu’guskən a pwa ’se:vəl gɾɑ pɔ̃n’newe wa kwit i vyh waɹ nɛn a wa ko’mɑ̃sə maɹ’hɑ:duɹ ’gɑ̃:nɑ̃ ə əɹ goz vyh tɹi’wɑhɹɛ:l meɑ̃ kwit meɑ̃ nɔ̃n ’ze:vəl gɾɑ pɔ̃n’newe hɔ̃: wa ’ʃɑ̃sɔ̃n a ’gɾi:e ’nœ:he o ɹɑ̃m tyɹɑ̃m tyreno meɑ̃]
à cette époque-là il n'y avait pas de camions pour aller chercher les vieilles vaches et il avait acheté euh... une vieille vache à Langoad, le marchand de Plougouskant, dix-huit réaux, à cette époque-là dix-huit réaux, quatre réaux c'est un franc oui, et il avait acheté une vieille vache dix-huit réaux, la vieille vache n'était bonne qu'à... et il était venu la chercher à pied pour aller à Plougouskant de Langoad, et il avait pris Pont Nevez là, vous savez où est Pont Nevez ? pour aller à Plougouskant, et quand il montait la côte de pont Nevez, la vache était partie sur la route et le marchand avait commencé à chanter « une vieille vache à dix-huit réaux, dit-il, partie, dit-il, en montant la côte de Pont Nevez », c'était la chanson qu'il criait alors, « oh ram, turam, turennoù, disait-il »
Diwallit : frazenn dastumet e-maez Bro-Vear.
Jañ-Batist an Tieg, 1935, Langoad (dastumet gant Tangi 00/0000)
• kregiñ :
ar c'hi 'na kroget en ennon (le chien m'avait mordu)
▶ ar c'hi 'na kroget en ennon
[ə hi: na 'krɔ:gət ‘nenõ]
le chien m'avait mordu
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
... e oa kroget ar chas en ennañ ivez (le chien l'avait mordu)
...oa kroget ar chas en ennañ ivez
[wa 'kro:gə ʃa:s 'nenɑ̃ ie]
...les chiens l'avaient mordu
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• derc'hel :
ar wezh diwezhañ 'na graet e oa derc'het da vont en-dro
ar wezh diwezhañ 'na graet e oa derc'het da vont en-dro n'on ket pegeit
[we:ʃ di’weɑ̃ na gɛd wa ’dɛrhɛd dɔ̃n dro: nɔ̃ kə pe’gɛjt]
la dernière fois qu'elle l'a fait elle a continué de fonctionner je ne sais combien de temps
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
'meus ket derc'het da vont
'meus ket derc'het da vont
[møs kə 'dɛrhɛt tə vɔ̃n]
je n'ai pas continué d'aller
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• paouez :
ha neuze e oa paouezet d'ober
▶ goude pa oa arri ar fin e oa krog ar soudarded da dennañ war an ofiserien pa 'dije graet se, ha neuze e oa paouezet d'ober
[’gu:de pe wa ɑj fi:n wa krɔg ’zudɑrdəd ’dɛnɑ̃ war ˌnofi’sɛ:rjɛn pe diʒe gwɛ se a ’nœe wa ’pɔwzət o:r]
après quand c'était la fin, les soldats commençaient à tirer sur les officiers quand ils avaient fait ça [exécuter des mutins], et alors on avait arrêté de le faire
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
paouezet 'meus da labourat
▶ paouezet 'meus da labourat
[pɔ'we:zɛt møz də la'bu:rət]
j'ai arrêté de travailler
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• aretiñ :
hag e oa aretet da vutunat (et il s'était arrêté de fumer)
▶ ha pase an deiz-se, tad Klaod 'na lâret « ah me ne vutunin ket ken » hag e oa aretet da vutunat
[a ’pɑse ’ndese - tɑ:t klo:d na lɑ:t - a me vyty’nĩŋ kə ken - a wa a’retəd də vy’ty:nət]
et passé ce jour-là, le père de Claude avait dit « ah moi je ne fumerai plus » et il s'était arrêté de fumer
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ha da dad 'na aretet da vutunat (et son père avait arrêté de fumer)
▶ ha da dad 'na aretet da vutunat
[a də dɑ:d na a’retəd də vy’ty:nət]
et ton père avait arrêté de fumer
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Gant an daou skwer diwezhañ-mañ, bet klevet gant ar memes brezhonegerez, e c'haller koñstatiñ pegen tost eo implij bezañ ha kaout.
Deus gwelet eo techet ar verboù oc'h achuiñ gant an dibenn -aat da cheñch verb skoazell evel-se. Sklaer eo evit koshaat hag hañval a-walc'h e seblant bezañ evit ar re-seouig (etre krommelloù an niver a okurañsoù kavet en hom c'horpus evit pep verb skoazell) :
• yaouankaat (kaout 1)
a-benn ec'h arriin er gêr 'po yaouankaet (lorsque j'arriverai à la maison vous aurez rajeuni)
▶ me a vije kontant da welet ac'hanoc'h euh... o kemer louzoù aze kwa hein, ar pilulennoù da yaouankaat zo lâret din e yaouankafet euh... a-benn ec'h arriin er gêr 'po yaouankaet
[me viʒe ’kɔ̃ntɑ̃n də ’wɛ:lɛd ’ɑ̃nɔh ə ’komɛʁ ’lu:zu ’ɑhe kwa ɛ̃ ˌpilyˈleno də ˌjo̞wɑ̃ŋˈkɑ:t so lɑ:d dĩ ˌjo̞wɑ̃ŋ’kɑfɛd ə a bɛn ’hɑjĩ ge̞:ʁ po ˌjo̞wɑ̃ŋˈkɑ:t]
moi je serais content de vous voir euh... prendre des médicaments là hein, on m'a dit qu'avec les pilules pour rajeunir vous rajeuniriez euh... lorsque j'arriverai à la maison vous aurez rajeuni
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros ar skwer-mañ gant ar verb skoazell bezañ (idem, p.316) :
#'m-eus aon out yaouankaet (je crois bien que tu as rajeuni)
• gwashaat (bezañ 2)
gwashaet eo ar c'hleñved (la maladie empire [Covid19])
gwashaet eo ar c'hleñved
[waˈsɑːd e̞ ˈhle̞ːvət]
la maladie empire [Covid19]
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros daou skwer gant ar verb skoazell bezañ (TDBP2, 1989, p.194) :
#gwaseet eo d'ober glao (il pleut de plus en plus fort)
#gwaseet eo ar patatez (les pommes de terre sont gâtées)
• gwellaat (bezañ 4, kaout 4)
gwellaet eo en ur ober pemp devezh (il a guéri en cinq jours)
gwellaet eo en ur ober pemp devezh
[wɛ’lɑ:d ɛ nɔ̃n o:r pɛm ’dewəs]
il a guéri en cinq jours
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
gwellaet 'deva (elle avait guéri [son état s'était amélioré])
gwellaet 'deva
[gwɛ’lɑ:d deva]
elle avait guéri [son état s'était amélioré]
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros ur skwer gant ar verb skoazell bezañ (TDBP2, 1989, p.203) :
#gwelleet eo e zaouarn bremañ (ses mains sont guéries maintenant)
pellaat (bezañ 1)
• pellaet eo (elle s'est éloignée)
pellaet eo
[pɛ'lɑ:d ɛ]
elle s'est éloignée
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• tostaat (bezañ 1, kaout 3)
tostaet eo din (il s'est approché de moi)
tostaet eo din
[tɔ’stɑ:d ɛ dĩ]
il s'est approché de moi
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
pa 'ma gwelet anezhañ 'ma tostaet (quand je l'avais vu je m'étais rapproché)
▶ pa 'ma gwelet anezhañ 'ma tostaet
[pe ma ’gwɛ:ləd neɑ̃ ma tɔs’tɑ:t]
quand je l'avais vu je m'étais rapproché
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros ur skwer gant ar verb skoazell bezañ (TDBP3, 1984) :
#ne oan ket tostaet
• bravaat (bezañ 3)
bravaet eo an amzer (le temps s'est embelli)
▶ bravaet eo an amzer
[brɑ’wɑ:t hɛ ’nɑ̃mzər]
le temps s'est embelli
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros tri skwer gant ar verb skoazell bezañ:
#braveet eo he stumm (je la trouve embellie)
#braveet eo an amzer (le temps s'est embelli)
#braveet eo toud (elle est toute embellie)
• bihanaat (bezañ 1, kaout 1)
bihanaet eo ar roched (la chemise a rapetissé)
bihanaet eo ar roched
[biɑ̃'nɑ:d e̞ 'ʁoʃət]
la chemise a rapetissé
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
te 'teus bihanaet (tu as rapetissé)
▶ te 'teus bihanaet
[te tøz bijɑ̃’nɑ:t]
tu as rapetissé
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros ur skwer gant ar verb skoazell bezañ (TDBP3, 1984, p.343) :
#bihannaet eo ma leve (ma rente a diminué)
• kaletaat (bezañ 1)
kaletaet eo ar bara (le pain a durci)
kaletaet eo ar bara
[kale’tɑ:d e̞ ’bɑ:ʁa]
le pain a durci
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• yenaat (bezañ 5)
yenaet eo dioute (il s'est éloigné [litt. refroidi] d'eux)
yenaet eo dioute
[ji'nɑ:d ɛ dõntɛ]
il n'est plus aussi proche d'eux, il ne les fréquente plus guère
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• fepaat (bezañ 1, kaout 1)
fepaet eo kwa (elle a faibli quoi [pendule])
▶ fepaet eo kwa
[fɛ’pɑ:d e̞ kwa]
elle a faibli quoi [pendule]
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
met fepaet 'deva ivez (mais elle avait faibli aussi [source lors de la sécheresse])
▶ hoñ 'da derc'het dour met fepaet 'deva ivez
[hɔ̃: da ’dɛʁhəd du:ʁ mɛ fɛ’pɑ:d deva ie]
elle avait gardé de l'eau mais elle avait faibli aussi [source lors de la sécheresse]
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
• skañvaat (kaout 1)
pegement 'meus skañvaet ? (de combien ai-je maigri ?)
Pegement 'meus skañvaet ?
Pégémeun meus skanva:t ?
[pe'gemən møs skã'va:t]
J'ai perdu combien de poids ?
Jul Gros (TDBP3, 1984, p330) : "tri lur e-nevoa skañvaet en eur ober eur miz"
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Julien 00/0000)
Reiñ a ra Jul Gros ur skwer gant ar verb skoazell bezañ hag unan all gant kaout (TDBP3, 1984, p.330) :
#skañvaet e oa (il était plus léger)
#tri lur 'neva skañvaet en ur ober ur miz (il avait perdu trois livres en un mois)
Skwerioù all zo roet gant Jul Gros evit verboù all en -aat (TDBP3, 1984, pp.343-344) : bevaat, aezetaat, gorrekaat, brasaat, berraat, hiraat, kreñvaat, lartaat, nebeutaat, sioulaat, splannaat :
#gant ar bannac'h glav-mañ eo bevaet an traoù (avec cette goutte de pluie, tout est devenu plus vivant)
#êzetaet eo d'e wreg (l'état de santé de sa femme s'est amélioré)
#gorrekaet oh da labourad (vous êtes devenu plus lent au travail)
#bremañ eo brasaet an dud (maintenant les gens sont devenus plus orgueilleux)
#berraet eo an noz (la nuit a raccourci)
#hirraet eo an deiz (le jour a allongé)
#kreñvaet eo an avel (le vent est devenu plus fort)
#he merc'h zo lartaet ivez (sa fille a aussi grossi)
#bremañ eo nebeutaet an amann (maintenant la production de beurre a diminué)
#sioullaet eo an traoù (la situation s'est calmée)
#splannaet eo an amzer (le temps s'est éclairci)
Remerkiñ a reomp e skwerioù Jul Gros eo bezañ an hini a vez implijet kazi ordinal. Poellek a-walc'h an hini eo, dre an avani, a-hervez Melani Jouitto, « -aat est sémantiquement équivalent à un verbe causatif amenant à un état ». Ar skwerioù dastumet ganimp a diskwel un implij brasoc'h deus kaout avat.
Lâret a ra Favereau eo « l'auxiliaire du réfléchi, en breton, soit avoir (acte, action), soit être (état, résultat) » (1997, p.265). Adkavet a reomp amañ an arliv ster bet gwelet c'hoazh uheloc'h. Reiñ a ra ar skwerioù-mañ :
#en em veuzet 'oa (il s'est noyé [suicidé par noyade])
#en em veuzet en doa (il est passé à l'acte de se noyer)
#en em glevet hon eus (nous nous sommes entendus)
#en em glevet omp (nous nous sommes mis d'accord)
#dec'h oan en em gollet (hier je m'étais perdu)
#dec'h 'm boa en em gollet (je me suis perdu hier)
A-hervez anezhañ, « les formes en avoir sont, et de loin, les plus courantes (en Poher, au moins) » (idem, p.266). An Tregeriad Loeiz ar C'hlerg 'h a pelloc'h c'hoazh o lâret e ranker ober hep ar verb skoazell bezañ : « L'auxiliaire à employer [avec les verbes pronominaux] est celui des verbes actifs (am eus) » (Grammaire bretonne du dialecte de Tréguier, 1986, p.91). Ne ro ket nemet ur skwer siwazh :
#heñ an neus en em lac'het = en em lac'het an neus (il s'est tué)
Souezhet omp ken omp o lenn se, pa weler an danvez dastumet gant Jul Gros ha Yann an Du. Na gant an eil na gant egile ne gavomp an disterañ okurañs deus kaout implijet gant ur verb-raganv.
Un toullad skwerioù deus implij bezañ e korpus Jul Gros :
#en em droc'het eo an amzer (le temps a changé, s'est radouci)
#ar c'hi a oa en em dommet amañ (le chien s'était acclimaté ici)
#int zo bet en em glevet d'ober-se (ils se sont entendus pour faire cela)
#ni zo en em zarempredet nebeut (nous nous sommes peu fréquentés)
#e-kerz ar votadeg e oant en em gannet evel kigi (lors des élections, ils s'étaient battus comme des coqs)
#ar re-se n'int ket en em blijet eno (ceux-là ne se sont pas plus là)
#e vab oa en em lazhet o kouezhañ diwar ur bern plouz (son fils s'était tué en tombant d'un tas de paille)
Skwerioù all tennet deus Le Trégorrois à Plougrescant gant Yann an Du (2012) :
#nõnn hadlakéed ê d'évhã (il s'est remis à boire)
#zéw zó nõnn dréméne te gémen ãnó zó tout (ils se sont injuriés copieusement)
#nõnn gãmaradied iņ aré (ils se sont réconciliés)
#nõnn drõmped õ (je me suis trompé)
#nõnn lakéed ê n krab douz e vur (je me suis serré contre le mur)
Degas a ra da soñj Favereau penaos, « en moyen-breton, l'auxiliaire être semble avoir été plus usité [...]. Cela pourrait encore être le cas localement »(idem, p.266).
E Yezhadur bras ar brezhoneg e skriv Kervella penaos « en amzerioù kevrennek e vez graet peurvuiañ gant ar verb bezañ da skoazell. Ober a c'heller koulskoude ivez gant en devout [i.e. kaout] evel ma vez graet evit ar verboù gwan » (1995, p.157). A-hervez anezhañ eo posubl evit en em gannañ ha reiñ a ra ur skwer resis gant en em dommañ :
#en em dommet on
#en em dommet em eus
Kaozioù Kervella a glot mat gant brezhoneg Bear ha war-dro. Etretout hon eus 138 okurañs a verboù-raganv er stumm kevrennek. Diwar an 138 okurañs-se zo 88,4% dioute gant ar verb skoazell bezañ (122) ha 11,6% dioute gant ar verb skoazell kaout (16).
Bezañ zo 43 okurañs deus ar verb en em gavout. Bep gwech eo ar verb skoazell bezañ a vez implijet. Techet omp da soñjal n'hall ket bezañ kavet gant kaout han-se :
eñ a oa en em gavet jenet (il s'était trouvé gêné)
Oh heñ a oa en em gavet jenet. Heñ a oa en em gavet jenet.
Oh, il s'était trouvé gêné !
Plac'h, 1940, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
ni a oa en em gavet just an deiz e oa arru (nous nous y étions trouvés juste le jour où elle était arrivée)
ni a oa en em gavet just an deiz oa arru
[nim wa nɔ̃n gɑ:d ʒyst de: wa ɑj]
nous nous y étions trouvés juste le jour où elle était arrivée
Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
en em gavet eo sioul (il s'est calmé)
en em gavet eo sioul
[nɔ̃n gɑ:d e̞ ʒiwl]
il est calmé [voleur, après le passage des gendarmes]
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Koñfirmet eo gant Favereau pa lâr penaos « la forme en em gaout semble préférer l'auxiliaire être » (idem, p.266).
Evit ar pezh a sell ar verboù-raganv all eo diaesoc'h bezañ ken sur-se.
Da skwer e seblant en em drompañ mont en-dro evel en em gavout. Bezañ hon eus 10 okurañs end-eeun gant ar verb skoazell bezañ ha hini ebet gant kaout. Outre da se hon eus goullet o soñj gant daou vrezhoneger a-vihanik war ar poent-se, Pier Gotie (PG, ganet en 1938 en Plûned) ha Janin an Aodren (JA, ganet en 1939 en Plûned ivez). O-daou e leskont ar verb skoazell kaout a-gostez evit en em drompañ.
Koulskoude e ro Favereau ur skwer dastumet en Bro-Dreger gant kaout (idem, p.267) :
#an dud 'neus non drompët (les gens se sont trompés)
Daoust hag-eñ zo verboù-raganv all ha n'implijont ket nemet bezañ ? Pe, da vihanañ, eo un tamm mat gwelloc'h gante ar verb skoazell bezañ ? A-hervez PG ha JA n'hall ket en em bouezañ, en em dapet hag en em goll bezañ implijet gant kaout. N'int ket dislâret gant hom c'horpus :
hag a-benn ar fin e oan en em gollet
▶ hag a-benn ar fin e oan en em gollet 'ba kreiz-kêr dre an avani oa des ronds points partout
[a bɛn’fin wɑ̃n nɔ̃n ’gɔləd bɑh krɛjs’ke̞:r dre nɑ’vɑ̃j wa dɛ rɔ̃’pwɛ̃ par’tut]
et finalement je m'étais perdu dans le centre-ville puisqu'il y avait des ronds-points partout
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
'oan ket bet en em bouezet
▶ 'oan ket bet en em bouezet... pa oan arri er gêr, me a soñj ganin e oan... o daon ! en-dro d'ur c'hant e gleen ober aze, pa oan retornet d'ar gêr
[wɑ̃n kə be nɔ̃n 'bwe:zət - pe̞ wɑ̃n ɑj ge̞:r me ʃɔ̃:ʃ kə'nĩ wɑ̃n - o dɑ̃ - ndɾo: də hɑ̃n 'glɛ:ɛn o̞:ɹ ɑɛ - pe̞ wɑ̃n ɹe'tɔɹnət tə ge̞:ɹ]
je ne m'étais pas pesé... quand j'étais revenu à la maison, je pense que je faisais... oh bon sang ! je devais faire environ cinquante kilos là, quand j'étais revenu à la maison
Jañ ar Bihan, 1918, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
neuze oa en em dapet bepred
▶ neuze oa en em dapet bepred gwelet a rez
[’nœhe wa nɔ̃n ’dɑpəd ’bopəd gwɛ:s]
alors elle s'était blessée toujours tu vois
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Disfiz a chom avat. Evit en em gannañ emañ PG ha JA a-unan, kaout n'hall ket bezañ implijet. Koulskoude hon eus ur frazenn lâret gant JA en hom c'horpus, e-lec'h e klever en em gannet hag ar verb skoazell kaout asambles :
met en em gannet 'da gant hini Dominik (mais elle [chatte] s'était battue avec celui [chat] de Dominique)
▶ met en em gannet 'da gant hini Dominik
[mɛ nɔ̃n ’gɑ̃nəd da gɑ̃n ə n:i dominik]
mais elle s'était battue avec celui de Dominique [chatte]
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Evit PG zo verboù-raganv all ha n'hallont ket implijet kaout : en em grougañ, en em vlesañ, en em c'hloaziañ hag en em dibab. A-hervez JA eo posubl avat, ha n'eo ket dislâret gant hom c'horpus :
en em vleset 'teus ?
▶ en em c'hloaziet, en em vleset 'teus ?
[nɔ̃n ’hlɑ:ʒət nɔ̃n ’vlesɛ tøs]
blessé, tu t'es blessé ?
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
'meus aon 'teus en em c'hloaziet dija
▶ 'meus aon 'teus en em c'hloaziet dija
[mø'zɑɔ̃n tøz nɔ̃n 'hlɑ:ʒə deʒa]
je crois que tu t'es déjà blessé
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ha gant eñ 'na en em grouget
ha gant eñ 'na en em grouget
[a gɑ̃n hẽ̞: na nɔ̃n 'gɾu:gət]
et il s'était pendu avec celui-là
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
en em dibabet 'deuint
en em dibabet 'deuint
[nɔ̃n di'bɑ:bə dœɲ]
ils se sont débrouillés
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
En ur dremen e sachfomp an evezh war an tri verb heñvelster en em vlesañ, en em c'hloaziañ hag en em dapout. Deus gwelet eo dishañval o mont en-dro : an daou gentañ a c'hall pebeilañ kaout ha bezañ, pa n'hall ket ober an hini diwezhañ nemet gant bezañ.
Evit hom daou vrezhoneger eo posubl kaout an daou verb skoazell evit ar verboù en en okupiñ hag en em eskuziñ, hep na vefe sklaer an arliv ster. En hom c'horpus e kavomp un okurañs deus en em eskuziñ gant bezañ, ha daou okurañs deus en em okupiñ gant kaout :
e oa en em eskuzet da Frederique
e oa en em eskuzet da Frederique
[wa nɔ̃n ɛs'ku:zəd də fʁede'ʁik]
elle s'était excusée auprès de Frédérique
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
me 'meus ket en em okupet deus se
me 'meus ket en em okupet deus se
[me møs kə nõn o'kypət døs se]
moi je ne m'en suis pas occupé
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ha donc 'meus bet en em okupet deus re vihan
▶ ha donc 'meus bet en em okupet deus re vihan hañ ! aze n'houllen ket ober, n'houllen ket ober, ha neuze n'anavezen ket anezhe trawalc'h, n'anavezen ket anezhañ trawalc'h, 'ma... aon 'ma deus Clec'h peogwir e oa lâret e vije... e oa drouk hag e oa sévère hag un ourz ha 'gaozee ket, oh ! me e oa aimable ganin hañ spontus ! spontus ! spontus e oa jentil, spontus !
[a dɔ̃ŋk møz be nɔ̃n oˈkypəd dəz ʁe ˈviːən ɑ̃ - ˈɑːhe̞ nuˈle̞ŋ kəd ˈo̞ːbəʁ - ˈɑːhe̞ nuˈle̞ŋ kəd ˈo̞ːʁ - a ˈnœːhe nɑ̃veˈe̞ŋ kə ne̞ ˈtʁwɑχ - nɑ̃veˈe̞ŋ kə ˈneɑ̃ ˈtʁwɑχ - ma ˈo̞wən ma dəs klɛʃ pu wa lɑːʁ ˈviʃe - wa dʁuk a wa seˈvɛʁ a ˈnuʁs a gozeˈe̞ kət - o me wa ˈɛmap kəˈnĩ ɑ̃ ˈspɔ̃ntys - ˈspɔ̃ntyz ˈspɔ̃ntyz wa ˈʒɛntil ˈspɔ̃ntyz]
et donc il m'est arrivé de m'occuper de petits hein ! là je ne voulais pas faire, je ne voulais pas faire, et alors je ne les connaissais pas bien, je ne le connaissais pas bien, j'avais peur de Clec'h puisqu'on avait dit qu'il était... était méchant et sévère et un ours et il ne parlait pas, oh ! il était particulièrement aimable avec moi hein ! extrêmement ! il était extrêmement gentil avec moi ! extrêmement !
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
PG a lak daou verb all er rummad-se : en em lakat hag en em diwall. Evit JA avat eo ret implijet kaout gante. En hom c'horpus e kavomp un okurañs deus en em diwall gant kaout, daou okurañs deus en em lakat gant bezañ hag unan all gant kaout :
en em diwallet 'neus
En em diwallet 'neus.
[nɔ̃n ˈdiwal nøs]
Il a fait attention, il a fait gaffe.
Paotr, 1951, Bear (dastumet gant Julien 00/0000)
ha evel-se 'meus ket bet en em laket kement se
▶ Krampouezh a vije graet a-wechoù ya. Me ne raen ket avat, Henri ne blij ket krampouezh dezhañ, ha evel-se 'meus ket bet en em laket kement se. Maman a rae. Ya sur.
On faisait parfois des crêpes, oui. Moi je n'en faisais pas. Henri n'aime pas les crêpes, et donc je ne m'étais pas mise à en faire tant que ça. Maman en faisait.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
hoñ a oa en em laket d'ober se
e-pad ar brezel e veze rekuperet tout hañ ha hoñ oa en em laket d'ober se
[pad 'bre:zəl viʒe reky'pe:rət tud ɑ̃ a hɔ̃: wa nɔ̃n 'lɑkəd 'do:bər ze]
pendant la guerre ont récupérait tout et elle s'était mise à faire ça [étameuse]
Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Ar frazenn diwezhañ-mañ a dislâr JA, posubl eo implijout an daou verb skoazell.
Ha verboù-raganv ha ne reont ket gwech ebet gant bezañ, bezañ zo dioute ? Da welet n'eus ket nemet en em rentañ kont a vefe da lakat er rummad-se. A-unan emañ hom daou vrezhoneger war ar poent-se, ha skwerioù hom c'horpus 'h a da-heulê :
ha me 'ma ket en em rentet kont deus se
Ha me 'ma ket en em rentet kont deus se, me a soñje din...
Et moi je ne m'étais pas rendue compte de ça, je pensais que...
Plac'h, 1940, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
'da ket en em rentet kont
▶ ar re... ar reoù a veze o werzhañ anezhe a lâre dezhe, « d'ar c'houlz-mañ-c'houlz e touchfet oc'h... an alokasion, hag e vo miret un tamm diouzhoc'h bep miz », hag evel-se 'da paeet tout o zraoù warnañ, ne oa ket... 'da ket en em rentet kont peogwir a-raok ne veve ket roet arc'hant dezhe
[re rew viʒe ’wɛrzə nɛ: ’lɑ:rɛ dɛ: a ˌhulmə’hul ’ɑhe ’duʃfəd o ˌnaloka’siɔ̃n a vo ’mi:rət tɑ̃m diwɑh bop mi:s a və’se da ’pɛɛt tud o zɾɛw warnɑ̃ wa kə da kə nɔ̃n ’rɛntə kɔ̃n py’gy:r ro:g viʒe kɛ ’rɛ̃jə ’nɑrhɑ̃n dɛ:]
ceux... ceux qui les vendaient [appareils] leur disaient, « à telle période vous toucherez votre... l'allocation, et on va vous en prélever un peu tous les mois », et comme ça ils avaient payé toutes leurs choses dessus [le crédit], il n'y avait pas de... ils ne se rendaient pas compte puisqu'on ne leur donnait pas d'argent
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
An delc'h bremañ eo goût hag-eñ zo un arliv ster a-drek ar cheñchamant verb skoazell. Laket eo diaes an daou vrezhoneger a-vihanik evit eztaol ur poell bennaket. Peurvuiañ ne welont ket tamm diferañs ebet. Pa glaskont lâret un esplikasion bennaket e chomomp entremar. Da skwer e wel JA en em grouget 'neus « gwashoc'h » evit en em grouget eo. Evit PG zo « plus de résignation » gant en em laket 'meus evit gant en em laket on.
Sell aze an okurañsoù pebeilañ kavet en hom c'horpus :
• en em grougañ :
'na klevet lavaret e oa en em grouget e-barzh ar solier
Ha a-benn un hantereur goude 'na klevet lavaret e oa en em grouget e-barzh ar solier.
Et une demi-heure plus tard il avait appris qu'il s'était pendu dans le grenier.
Plac'h, 1940, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
hennezh a oa en em grouget
▶ Ac'hanta ya, hennezh a oa en em grouget dre forzh klevet pet 'na arru graet marteze.
[’hãnta ja ’hẽ wa nõn ’gʁuːgət tʁe vɔʁs ’kle̞wət ’ped na aj ’gwɛt ma’tee]
Eh bien oui, il s'est peut-être pendu à force d'entendre combien d'autres l'avait fait.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
eñ 'na en em grouget
eñ 'na en em grouget
[hẽ̞: na nɔ̃n 'gru:gət]
il s'était pendu
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ha gant eñ 'na en em grouget
ha gant eñ 'na en em grouget
[a gɑ̃n hẽ̞: na nɔ̃n 'gɾu:gət]
et il s'était pendu avec celui-là
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Er frazenn diwezhañ-mañ e lak ar c'homzer ar pouez war an ober, alese ar verb skoazell kaout kentoc'h evit bezañ.
• en em gannañ :
int bet en em gannet div pe deir gwech
▶ int bet en em gannet div pe deir gwech
[hiɲ be nɔ̃n 'gɑ̃nət diw pe dɛ:ʁ gweʃ]
ils se sont battus deux ou trois fois
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
ar baotred... a oa en em gannet... dam din
▶ ar baotred... a oa en em gannet... dam din
[ə 'bo̞tət - wa nɔ̃n 'gɑ̃n:ət - dɑ̃m dĩ]
les hommes s'étaient battus à cause de moi
traduction
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
met en em gannet 'da gant hini Dominik
▶ met en em gannet 'da gant hini Dominik
[mɛ nɔ̃n ’gɑ̃nəd da gɑ̃n ə n:i dominik]
mais elle s'était battue avec celui de Dominique [chatte]
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Er skwer diwezhañ-mañ e fell d'ar gomzerez pouezañ war an ober pa 'deus graet gant kaout ?
• en em dibab :
en em dibabet on d'ober prim ma labour
▶ en em dibabet on d'ober prim ma labour
[nɔ̃n di'bɑ:bəd ɔ̃ do̞:ʁ pʁym mə 'lɑ:buʁ]
je me suis débrouillé pour faire vite mon travail
Lusien ar C'harluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
met en em dibabet e oa dioute
▶ met en em dibabet e oa dioute met euh...
[mɛd nɔ̃n di'bɑ:dəd wa dɔ̃ntɛ mɛd ə]
mais il s'en était défait d'eux [des gendarmes] mais euh...
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
en em dibabet 'deuint
en em dibabet 'deuint
[nɔ̃n di'bɑ:bə dœɲ]
ils se sont débrouillés
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
N'eus tamm diferañs ebet a-fed ster er skwerioù-se.
• en em dibrouilhiñ :
en em dibrouilhet mat e oamp
▶ kazi e vije bet ur bazhad 'ba ar sal, 'mamp... 'mamp klasket euh... en em dibrouilhet mat e oamp
['kɑhe viʃe bed ə 'bɑhad ba zɑ:l mɔ̃m mɔ̃m 'klɑskəd ə nɔ̃n di'bruʎə mɑ:d wɑ̃m]
il y aurait presque eu une bagarre [bousculade] dans la salle, nous avions... nous avions essayé de... nous nous étions bien débrouillés
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
evel-just, me 'ma en em debrouilhet gante
▶ Ha feiz... Evel-just, me 'ma en em debrouilhet gante evel e c'hallen quoi, met...
Et ma foi... Bien sûr, je m'étais débrouillée avec eux comme je pouvais, mais...
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
inkredabl penaos 'deuint bet en em debrouilhet tout
abominapl ! inkredapl penaos 'deuint bet en em debrouilhet tout
[ˌabo’mi:nap iŋ’kre:dap pə’nɔ̃:z dœɲ be nɔ̃n de’bruʎət tut]
impressionnant ! incroyable comment ils se sont tous débrouillés [dans la vie ; enfants]
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
Tamm diferañs a ster ebet.
• en em lakat :
hoñ a oa en em laket d'ober se
e-pad ar brezel e veze rekuperet tout hañ ha hoñ oa en em laket d'ober se
[pad 'bre:zəl viʒe reky'pe:rət tud ɑ̃ a hɔ̃: wa nɔ̃n 'lɑkəd 'do:bər ze]
pendant la guerre ont récupérait tout et elle s'était mise à faire ça [étameuse]
Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi 00/0000)
me an hini a oa bet en em laket d'ober bara
▶ Me a rae bara ordin. Me an hini a oa bet en em laket d'ober bara.
C'est toujours moi qui faisais le pain. C'est moi qui m'étais mise à faire le pain.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
ha evel-se 'meus ket bet en em laket kement se
▶ Krampouezh a vije graet a-wechoù ya. Me ne raen ket avat, Henri ne blij ket krampouezh dezhañ, ha evel-se 'meus ket bet en em laket kement se. Maman a rae. Ya sur.
On faisait parfois des crêpes, oui. Moi je n'en faisais pas. Henri n'aime pas les crêpes, et donc je ne m'étais pas mise à en faire tant que ça. Maman en faisait.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal 00/0000)
Gant ar frazennoù-se e weler c'hoazh kenarroudoù implij damdost etre bezañ ha kaout.
Achuomp gant daou skwer kentelius, lâret gant hom daou vrezhoneger. Setu penaos o deus troet ar frazenn « je me suis occupé de mon père/ma mère » :
JA : en em okupet 'meus deus ma dad
PG : en em okupet on deus ma mamm
An hini gentañ he deus bet c'hoant da bouezañ war an ober, an eil war an disoc'h ? Diaes-kaer eo da diskwel. Moarvat en deus pep hini ur verb skoazell muiañ-implijet gant ar verb-raganv en em okupiñ, hag o-daou e kouzantont e c'hall bezañ implijet an eil verb skoazell.
Dre-vras n'eo ket gwell sklaer an traoù. Muioc'h a skwerioù a bermetfe marteze da gavout ur poell bennaket ? Da c'hortoz n'hallomp ket bezañ sur-kaer diouzhimp.
Bepred eo eo mat degas da soñj en un toulladig traoù. E Bear ha war-dro eo ar verb skoazell bezañ a vez kavet ar muiañ gant ar verboù-raganv (88,4% deus an okurañsoù). Implij kaout n'eo ket dister avat (11,6%). Deus un tu eo trec'h da vat kaout war bezañ er c'hreiz-Breizh, ha deus an tu all ne vez ket kavet kaout e korpusoù Gros hag an Du. Gant-se e c'haller lâret e oa marteze ar verb skoazell bezañ an hini nemetañ implijet gant ar verboù-raganv en Bro-Dreger gwechall-gozh. Implij kaout a vefe deut nevez zo neuze, diwar levezon brezhoneg ar c'hreiz-Breizh.
An arliv ster meneget gant Favereau (verb skoazell bezañ evit pouezañ war an disoc'h, kaout evit pouezañ war an ober) ne seblant ket kerzhal kement-se en hom brezhoneg. N'eus ket dioutañ nag en Plougouskant (an Du) nag en Tredraezh-Lokemo (Gros), da welet bepred. En hom brezhoneg ne deu ket war-wel en ur stumm sklaer gwall alies. N'eo ket kat ar vrezhonegerien hon eus goullet gante da eztaol ar reolenn-se kennebeut.
En tu-hont da se e soñj dimp n'hall ket an holl verboù-raganv kaout an daou verb skoazell a-bep-eil. Tri rummad verboù-raganv a vefe neuze : ar reoù n'implijont ket nemet bezañ (en em gavout, en em drompañ, en em goll...), ar reoù a implij an daou (en em lakat, en em diwall, en em okupiñ, en em dibab...) hag ar reoù n'implijont ket nemet kaout (evit ar poent n'hon eus ket kavet nemet en em rentañ kont evel-se).
Tangi YEKEL, meurzh 2021